Краіна знішчаных мрояў

З кнігі Альжбеты Кеда
«Пра тое, што люблю»
Мінск, Кнігазбор, 2016


Патэлефанаваў брат. Устрывожаны, усхваляваны фільмам, які толькі што паглядзеў. Фільм пра Варончу, пра знакаміты ў нашых мясцінах род Чарноўскіх. Але не ведаў ні назвы, ні стваральнікаў, бо натрапіў выпадкова і глядзеў не з пачатку. Пачала шукаць гэты фільм.

Наша роднае Шчонава за нейкіх пяць кіламетраў ад Варончы. Ранняе дзяцінства прабегла менавіта там. Мне было дзесяць гадоў, калі пераехалі з гэтай вёсачкі. Таму, безумоўна, добра памятаю і сляпога музыку, і аповеды пра трагедыю ягонай сям’і. Даўно збіралася напісаць пра тое. Не ведала, што хтосьці яшчэ цікавіцца той гісторыяй, тым больш — працуе над стварэннем фільма.

Сёння, 28 лістапада, паглядзела гэты фільм. Зразумела, не ў кінатэатры. У нашай Гародні яго паказвалі ў невялічкай зале, без якойсьці рэкламы. Але ўсё роўна гэта было надзвычайна. «Краіна светлых мрояў» — так называецца фільм рэжысёра Юрыя Гаўрулёва, які сам прысутнічаў на паказе. Болей за тое: у зале была і адна з гераіняў фільма, стрыечная сястра Антонія Чарноўскага, якая прыехала з Варшавы. Варонча і для яе ў шчаслівым маленстве была краінай светлых мрояў. Праўдзівы і надзвычай кранальны твор пра тое, як нялюдскі час перакрэсліваў людскія лёсы, вынішчаючы прыгожых, добрых, міласэрных, адукаваных людзей — найлепшых прадстаўнікоў спрадвечнай ліцвінскай шляхты, адзінкі з якой засталіся на нашай зямлі пасля 1939 года. Вайна наогул — час ахвяраў і стратаў. Але калі страты ў часе змагання, баёў неяк можна вытлумачыць, то як зразумець знішчэнне тых, хто не толькі не быў ні ў чым вінаватым, ні для кога не быў ворагам, а меў вялікія заслугі перад людзьмі і перад нашай зямлёй.

Добра памятаю аповеды пра пані Вольгу Чарноўскую, апошнюю гаспадыню Варанчанскай сядзібы. Была адукаванай, шляхетнай і надзвычай гуманнай да простага люду. Вучыла, лячыла, дапамагала, чым магла. Была асветніцай, стварыла школу для вясковых дзетак. У той школе нейкі час вучылася і мая свякроў Ядзвіга Іосіфаўна Гарбатоўская. Згадвала толькі добрым словам і пані Вольгу, і з асаблівым захапленнем — яе сына Антонія, які ўжо ў тым часе іграў для іх на скрыпцы. Памятала яна і тыя цікавыя батлейкі, што ладзіліся ў часе Калядаў, дзе дзяўчынцы давялося іграць ролю Смерці.

Вось жа — у тым 1939 годзе сям’я вырашыла не выязджаць з Варончы, як гэта зрабілі большасць суседзяў, сваякоў. «Я ніколі і нічога дрэннага не зрабіла гэтым людзям. Я люблю сваю зямлю. Чаму я павінна пакідаць яе?» — гэтыя словы пані Вольгі я ведала праз пераказ маёй мамы. А яна чула іх яшчэ ад кагосьці. Мой брат, пра што згадана напачатку, быў усхваляваны яшчэ і тым, што на адным з фотаздымкаў у фільме пазнаў маму. Так, яна добра ведала Антонія Чарноўскага, неаднойчы была на тых вяселлях, дзе ён іграў. Пільна ўглядаючыся ў твары маладых кабетаў на тых здымках, я шукала маму. Не знайшла. Яе там не было. Але… яны — мама і сляпы музыка — ёсць на адной бачыне маёй памяці. Вяселле ў нашым Шчонаве. Танцы ў старой хаце Параскі. Канец 60-х. Мама сядзіць побач з музыкам і размаўляе з ім у часе перапынку між танцамі. Гаворыць пра тое, што хутка і гаспадыня гэтай хаты будзе аддаваць замуж дачку. Чую словы пана Антонія: «Ведаю Зіну. Вельмі прыгожая дзяўчына». Я яшчэ падумала тады: напэўна, ён хоць крыху бачыць, раз ведае, што Зіна — Харашуха. Гэта было маміна слова — Харашуха. Калі я спытала, а хто Харашуха, яна назвала нашу суседку цёцю Фаню Сцяпанаву і Зіну Парасчыну. З гэтым нельга было не згадзіцца. І хоць нясціпла, але дадам тое даўняе маміна: «А трэцяй Харашухай будзеш ты, як вырасцеш».

Калі на вяселлі не іграў Чарноцкі (а гэтае прозвішча не толькі ў Шчонаве, але і ўсёй ваколіцы гучала менавіта так), то і вяселле было як не вяселле, нецікавае, неганаровае. Усе стараліся запрасіць менавіта яго. Часцей за ўсё ён іграў, заплюшчыўшы вочы. Мне, малой, было дзіўна, як ён ведае, на якія клавішы акардэона націскаць, калі ж не бачыць. Старалася, калі была магчымасць, бліжэй сесці ля яго і паглядзець у вочы. І калі ён уздымаў павекі, адно вока было белым, а другое здавалася жывым. Была пэўнай, што музыка мяне бачыць. Менавіта з фільма даведалася пра тое, што сталася прычынай ранняй слепаты маладога паніча: нядбайнасць медсястры, што пераблытала дозу атрапіну, які закапвалі малым дзецям для прафілактыкі. Вакол гэтага былі створаны праўдзівыя міты, як тое здараецца вакол кожнай незвычайнай падзеі. Аднойчы чула, што нарадзіўся сляпым, іншы раз — быццам аслеп у часе той страшнай трагедыі, што адбылася на ягоных вачох.

Здарылася тое ў красавіку 1943 года. Партызанскі атрад выконваў адзін з пунктаў дырэктывы, спушчанай зверху, што загадвала вынішчаць маёнткі. Пані Вольга, пэўна ж, адчувала, што бяда набліжаецца да яе дому, да яе і так ужо напалову знішчанай сямейкі. У 1939 годзе быў арыштаваны яе муж, а сын, малады юрыст, пайшоў следам, каб ратаваць бацьку, старога і нямоглага. Прапанаваў сябе ўзамен. Як жа ён памыляўся, той мілы, светлы юнак! Як жа не разумеў ён, да каго ідзе. Гэта былі не людзі, што ў жыцці кіруюцца катэгорыямі дабра, справядлівасці. Яны чакалі ад сына іншага — адрачэння ад бацькі, «ворага народа». Бо ў савецкай краіне тое сталася звыклым. Ягоная ахвяра прынята была. Але ў іншым сэнсе — маладога Чарноўскага знішчылі, як і ягонага бацьку. Без следу. І ўсе намаганні родных знайсці звесткі пра іх засталіся марнымі. Вось жа, пані Вольга неаднойчы дабіралася ў няблізкі Наваградак, каб знайсці прытулак для сям’і. І ў той апошні свой дзень таксама была ў Наваградку. Назад вярталася пешшу, знаёмыя прапаноўвалі ёй застацца нанач. Не пагаджалася, спяшалася да дзяцей, старой маці. Хто ведае, мо несла ім добрую вестку: знайшла прытулак у горадзе, што магло б стаць выратаваннем?

Яны прыйшлі ноччу. Баявая група. Пра што была тая апошняя размова у графскім палацы, ніхто не ведае. Пані Вольгу, яе маці, сына з нявесткай, што чакала дзіця, расстралялі, а пасля падпалілі маёнтак. Чула раней, што не ўсіх расстралялі, людзі імкнуліся выбрацца праз вокны, а іх сустракала кулямётная чарга. Антонія пакінулі. Гэткі своеасаблівы акт «гуманізму»: сляпы, і так пакараны. Кідаўся ў агонь. Не пусцілі. Па адной з версіяў, цалкам аслеп якраз той ноччу з-за страшнага ўзрушэння. Быццам, калі палаў маёнтак, у якім гарэлі ягоныя родныя, забойцы прымусілі хлопчыка іграць на скрыпцы. На пытанне, чаму яго, аднаго з усёй сям’і, пакінулі жыць, ёсць яшчэ адна версія адказу, якую пачула ад вядомага даследчыка беларускай даўніны, цікавага, духоўна багатага жыцця нашай спрадвечнай шляхты прафесара А. Т. Федарука з Мінска. Ягонае выступленне «Наваградскія краявіды ў памяці, душы і творчасці Яна Булгака» на міжнароднай навуковай канферэнцыі, прысвечанай знакамітаму фотамастаку (Гародня, лістапад 2007 г.), літаральна зачаравала ўсіх прысутных. Маршрут ягонай завочнай экскурсіі ўключаў, зразумела, і Варончу. Дык вось, спадар Федарук чуў пра тое, быццам хлопчыка не было дома, начаваў дзесьці ў людзей, у якіх працаваў. Людзі заўсёды ствараюць міфы, калі адбываецца штосьці незвычайнае.

Апошняя частка фільма — «Антоній і Вацлава». Усе, хто ведаў Чарноцкага, ведалі і Вацю. Жанчына, што дала сляпому музыку прытулак у сваёй беднай хатцы, як магла, дапамагала яму. Не, ён ніколі не быў без працы. Музыкі заўсёды няблага зараблялі. А Ваця на тых танцах-канцэртах заўсёды была побач: барабаніла. Хораша і светла згадвае яна пра тое ў фільме. У новым, дарослым жыцці мне давялося сустрэць Вацлаву ў смутным часе: на пахаванні свекрыві. Яна была пеўчай — гэтак у нас называюць жанчынаў, што адпяваюць нябожчыкаў. У той апошні вечар, які гаспадыня правяла ў сваёй хаце, Ваця і спявала разам з іншымі жанчынамі, і гаварыла. Згадала тое, што была пакаёўкай у пана Гарбатоўскага ў ягоным маёнтку ў Горбатавічах, прыслужвала якраз нябожчыцы. А былі амаль аднагодкамі. То і называла яе Ядзяй. Хоць іншыя казалі ёй: «Як гэта ты паненку Ядзяй завеш?» Ядзя ж ніколі не пярэчыла. «А цяпер вось спяваю ёй, апошні раз служу». Падумалася зараз: гэта ж аб’ектам на вынішчэнне мог стаць і маёнтак у Горбатавічах…

Я папрасіла Вацю згадаць пра пана Антонія. Менавіта тады пачула ад яе словы, якія ўзрушылі мяне надзвычайна. Ведала, што ў фільме кабета павінна была згадаць іх. Бо ў іх — разуменне, якім светлым, якім высакародным, шляхетным заставаўся гэты чалавек праз усё жыццё, нягледзячы на тое, што давялося перажыць. На пытанне Ваці: «Антоній, а ці маеш ты ў сэрцы злосць на тых, што цябе так скрыўдзілі, ці хацеў бы ім адпомсціць?», ён адказаў: «Не, не маю, і помсціць не хачу, бо іначай я стаў бы такім, як яны». Апошняя фраза, якая мне падаецца надзвычай важнай, у фільме не прагучала. Антоній Чарноўскі быў з тых, хто ўмеў маліцца за сваіх ворагаў.

Імёны забойцаў вядомыя. Яны рабілі справаздачы. Тое жудаснае забойства было праведзена ў адпаведнасці з планам да свята — 1-га Мая. Якраз з гэтай даты — 1 мая 1943 года група «Золатава» была ўключана ў Першамайскую брыгаду і атрымала назву — атрад імя 1-га Мая. Відавочна, патрэбен быў яшчэ адзін «подзвіг», каб «апраўдаць давер».

Гэты страшны ў сваёй абсурднасці, бесчалавечнасці і цынізме дакумент, які ўдалося знайсці стваральнікам фільма, уражвае не менш, чым сведчанні жыхароў Варончы паважанага веку, што памятаюць Чарноўскіх, што, як умеюць, шчыра асуджаюць тое жахлівае злачынства. Вельмі цікава, як успрымуць тыя падзеі сённяшнія маладыя жыхары колішняга шляхецкага мястэчка, што, на жаль, вельмі мала ведаюць пра не такое ўжо і далёкае мінулае.

На Варанчанскіх могілках, дзе знайшлі прытулак апошнія з сям’і Чарноўскіх, пахаваная і радзіна майго мужа. Нашых родных адпявалі ў нядаўна адноўленым касцёле, які велічным белым птахам узвышаецца над наваколлем. Напрыканцы фільма з вышыні птушынага палёту аглядаем мы варанчанскія прасторы, уздымаючыся над тым страшным часам і ўзносячы малітву пра вечны супакой для тых светлых душаў, што праз трагедыю сышлі з жыцця. Але, маю надзею, не ў нябыт.

28 лістапада 2008г.

ПАДЗЯЛІСЯ З СЯБРАМІ І ЗНАЁМЫМІ